વહેમ ની દવા ના હોય ?

ડિલ્યુઝન ( વહેમ / શંકા ) :

ડિલ્યુઝન એ એવી ખોટી માન્યતા છે જે વાસ્તવિકતા, તાર્કિકતા કે પુરાવા સામે હોવા છતાં દર્દી દ્રઢતાપૂર્વક માન્યા કરે છે. આવું માનવું સરળતાથી બદલાતું નથી, ભલે તેના માટે પૂરતા પુરાવા કે સમજાવટ આપવામાં આવે.

ઉદાહરણરૂપે:

એક વ્યક્તિ માને છે કે પાડોશી તેને મારવા માંગે છે, છતાં તેની કોઈ સાબિતી નથી.

કોઇ સ્ત્રી માને છે કે એક ફિલ્મ અભિનેતા તેને પ્રેમ કરે છે, પરંતુ એ માણસે તેને ક્યારેય જોયો પણ નથી.

ડિલ્યુઝનના કારણો (Causes of Delusion)

• ડિલ્યુઝન અનેક માનસિક કે શારીરિક પરિસ્થિતિઓના પરિણામે થઈ શકે છે:

• સ્કીઝોફ્રેનિયા (Schizophrenia): સૌથી સામાન્ય કારણ. દર્દી વારંવાર પર્સિક્યુટરી કે ગ્રાન્ડિયોસ ડિલ્યુઝન ધરાવે છે.

• ડિલ્યુઝનલ ડિસઓર્ડર: જેમાં ડિલ્યુઝન એકમાત્ર લક્ષણ હોય છે, સામાન્ય રીતે પર્સિક્યુટરી, એરોટોમેનિક પ્રકાર.

• બાઈપોલર ડિસઓર્ડર: મેનિયા (ઉન્માદ)અવસ્થામાં ગ્રાન્ડિયોસ ડિલ્યુઝન થઈ શકે છે.

• મગજની બીમારીઓ: ટ્યૂમર, ડિમેન્શિયા ( યાદશક્તિ ઓછી થવી ), કંપવા ની બીમારી 

• નશાકારક પદાર્થો નું સેવન (Substance Use): LSD, એમ્ફેટામિન્સ, કોકેઈન વગેરેના કારણે ડિલ્યુઝન થઈ શકે.

• માનસિક આઘાત: થોડા દર્દીઓમાં ભયાનક અનુભવ (trauma) પછી પેરાનોઈડ એટલે કે શંકાના વિચારો ઊભા થાય છે.

• સામાજિક એકાંતા: લાંબા સમય સુધી એકલા રહેવું અથવા અવગણના અનુભવી હોય તો માનસિક અસંતુલન થવાથી ડિલ્યુઝન વિકસે છે.

ડિલ્યુઝનના પ્રકારો (Types of Delusion)

• પર્સિક્યુટરી ડિલ્યુઝન (Persecutory):

  દર્દી માને છે કે કોઈ તેની સામે ષડયંત્ર રચી રહ્યું છે.

  ઉદાહરણ: “મારું ટેલિફોન ટૅપ થાય છે”, “પાડોશી મારી પીઠ પાછળ બોલે છે.”

• ગ્રાન્ડિયોસ ડિલ્યુઝન (Grandiose):

  દર્દી માને છે કે તે અસાધારણ વ્યક્તિ છે.

  ઉદાહરણ: “હું ઈશ્વરનો દૂત છું”, “મારી પાસે વિશ્વને બદલી દેવાની શક્તિ છે.”

• એરોટોમેનિક ડિલ્યુઝન (Erotomanic):

  દર્દી માને છે કે કોઈ વિશિષ્ટ વ્યક્તિ તેને પ્રેમ કરે છે.

  સામાન્ય રીતે અજાણી કે પ્રસિદ્ધ વ્યક્તિ વિશે હોય છે.

• જેલસી ડિલ્યુઝન (Jealous):

  દર્દી માને છે કે જીવનસાથી તેને ધોખો આપે છે.

  સ્પષ્ટ પુરાવા વિના પણ સતત શંકા રહે છે.

• સોમેટિક ડિલ્યુઝન (Somatic):

  શરીરમાં કોઈ ભયાનક બીમારી છે તેવી ખોટી માન્યતા.

  ઉદાહરણ: “મારાં પેટમાં કીડાઓ છે”, “મારું દિલ બંધ થઈ રહ્યું છે.”

• મિશ્રિત અથવા અનિર્ધારિત પ્રકાર:

  એકથી વધુ પ્રકારના ડિલ્યુઝન મોજૂદ હોય.

વ્યવસ્થાપન (Management of Delusion)

ડિલ્યુઝનનું યોગ્ય નિદાન અને સારવાર અત્યંત જરૂરી છે. સામાન્ય રીતે નીચે મુજબ વ્યવસ્થા કરવામાં આવે છે:

1. દવાઓ (Medication):

એન્ટી-સાઈકોટિક દવાઓ:

જેમ કે રિસ્પિરિડોન, ઓલાનઝાપીન, ક્વેટિયાપીન, હેલોપેરિડોલ.

આ દવાઓ ડોપામીન અવ્યવસ્થાને સંતુલિત કરે છે.

જરૂર પડે તો એન્ટિ-ડિપ્રેસન્ટ કે મૂડ સ્ટેબિલાઇઝર પણ આપી શકાય.

2. મનોવિજ્ઞાનિક સારવાર (Psychotherapy):

સંવાદ આધારિત થેરાપી (CBT):

દર્દી સાથે વાતચીત દ્વારા ખોટી માન્યતાઓને બદલવાનો પ્રયાસ થાય છે.

પરિવાર થેરાપી:

પરિવારના સભ્યોને સમજાવવામાં આવે કે કેવી રીતે દર્દી સાથે વર્તવું.

3. સામાજિક સપોર્ટ અને પુનઃસંસ્થાન:

રોજગાર સહાય, સપોર્ટ ગ્રુપ, તથા સંપૂર્ણ જીવનવ્યવહાર પુનઃસ્થાપિત કરવો.

દર્દી જાતે દવાઓ લે અને સંભાળ રાખે એ માટે પ્રેરણા આપવી.

4. હોસ્પિટલમાં દાખલ કરવું:

જો દર્દી કે આસપાસના લોકોને ખતરો હોય, તો તાત્કાલિક દાખલ કરવાની જરૂર પડે.

મનોચિકિત્સક તરીકેનો અનુભવ (My Experience as a Psychiatrist):

મારા અનુભવ મુજબ, ડિલ્યુઝન ધરાવતા દર્દીઓની સારવાર કરવી એ કઠિન કાર્ય છે કારણ કે ઘણી વાર દર્દી પોતાને એ સભાનતા (insight) નથી હોતી કે એ બીમાર છે, આવા સંજોગો માં વ્યક્તિ કયારેક પોતાની જાત ને અથવા જે વ્યક્તિ પર તેને શક છે તેને નુકશાન પહોંચાડી શકે છે.

ઉદાહરણ તરીકે કોઈ દર્દીને લાગતું હતું કે તેને સરકાર દ્વારા ટ્રેક કરવામાં આવે છે, અહીં તેને સમજાવવું કે આ માત્ર મનની ભ્રમણા છે એ સહેલું નથી હોતું.

થેરાપી અને દવાઓ ની મદદ થી ધીરે ધીરે બીમારી મટે છે અને વ્યક્તિ રોજિંદા જીવનમાં પાછો ફરી શકે છે.

પરિવારમાં લોકો ઘણી વાર માથા પર હાથ મૂકી દે છે, પણ તેમને સમજાવવું કે આ માનસિક બીમારી છે—જેમ કે ડાયાબિટીસ હોય છે તેમ—તે જીવન બદલનાર અનુભવ સાબિત થાય છે.

સહાનુભૂતિ, ધીરજ અને સતત સહારો એ મુખ્ય ચાવી છે. ડિલ્યુઝન વાળાને દબાણથી નહિ, સમજદારીથી જ સુધારવામાં આવે છે.